بحرین کشور درحال گذر از اقتصاد سنتی
بحرین، پادشاهی کوچک اما با استراتژیک در قلب خلیج فارس است، کشوری که تاریخ، فرهنگ و اقتصاد آن در طول قرنها شکل گرفته و همچنان مورد توجه جهان قرار دارد. این جزیره کوچک با وسعتی کمتر از ۸۰۰ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۱.۵ میلیون نفر، علیرغم اندازه محدودش، نقش مهمی در مناسبات سیاسی و اقتصادی منطقه ایفا میکند. موقعیت جغرافیایی آن، میان عربستان سعودی و سواحل غربی خلیج فارس، آن را به پلی طبیعی برای تبادلات تجاری و اقتصادی در منطقه تبدیل کرده است و همین عامل، اهمیت آن را برای سرمایهگذاران و تاجران دوچندان میکند.
اقتصاد این کشور کوچک عربی که روزگاری بر اساس صید مروارید و فعالیتهای سنتی دریایی شکل گرفته بود، امروز به سمت صنعتی شدن و توسعه بخش خدمات به ویژه بانکداری و مالی پیش رفته است. با وجود منابع نفتی محدودتر نسبت به همسایگان، این کشور توانسته با تمرکز بر اقتصاد متنوع، صنایع کوچک و متوسط، و سرمایهگذاری در حوزه فناوری و خدمات مالی، جایگاه ویژهای در منطقه پیدا کند. همچنین روابط اقتصادی بحرین با کشورهای همسایه و حتی ایران، با سابقهای طولانی از همکاریهای تجاری و موافقتنامههای اقتصادی، نشاندهنده ظرفیت بالقوه این کشور برای توسعه تجارت خارجی است.
از جنبه فرهنگی، کشوری است با تاریخ چند هزار ساله، که تمدنهای مختلف از جمله بابلیها، پرتغالیها و عثمانیها را تجربه کرده است. فرهنگ این کشور تلفیقی از سنتهای عربی و تأثیرات بینالمللی است؛ مردم آن به زبان عربی سخن میگویند و دین غالب اسلام است، اما وجود اقلیتهای مذهبی و فرهنگی متنوع، جلوهای از جامعه باز و چندفرهنگی این کشور را به نمایش میگذارد. سنتها و جشنهای ملی، بازارهای سنتی و هنرهای دستی، بخش جداییناپذیری از زندگی روزمره مردم هستند و گردشگران را با تجربهای منحصر به فرد روبهرو میکنند.
همچنین، این کشور کوچک به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، جاذبههای طبیعی و تاریخی متنوعی ارائه میدهد؛ از سواحل زیبا و جزایر کوچک گرفته تا آثار باستانی که گواهی بر تمدنهای گذشته هستند. این ویژگیها، همراه با توسعه زیرساختهای گردشگری و هتلها، باعث شده که به یکی از مقاصد جذاب گردشگری در خلیج فارس تبدیل شود.
این مقاله با هدف ارائه تصویری جامع از این کشور کم جمعیت عربی تهیه شده است؛ از تاریخ و فرهنگ گرفته تا اقتصاد، تجارت، گردشگری و روابط بینالمللی .را شامل میشود. هدف این است که خواننده بتواند نه تنها با واقعیتهای اقتصادی و تجاری بحرین آشنا شود، بلکه چشماندازی از سبک زندگی، فرصتهای سرمایهگذاری و اهمیت این کشور در خلیج فارس به دست آورد. در ادامه، بخشهای مختلف مقاله به تفصیل این موضوعات را بررسی خواهند کرد، به گونهای که هم علاقهمندان به تاریخ و فرهنگ و هم سرمایهگذاران و تاجران بتوانند اطلاعات دقیق و مفیدی از آن کسب کنند.
تاریخ و فرهنگ بحرین
بحرین کشوری با تاریخچهای چند هزار ساله است که ردپای تمدنهای باستانی، تجارت دریایی و تأثیرات فرهنگی متنوع را در خود جای داده است. این جزیره کوچک، به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیرهای تجاری میان شرق و غرب، همواره مرکز توجه تمدنها و قدرتهای منطقهای بوده است. تاریخ آن را میتوان به چند دوره کلیدی تقسیم کرد که هر یک تأثیر قابل توجهی بر فرهنگ، اقتصاد و سبک زندگی مردم داشته است.
۱. دوران باستان و تمدنهای اولیه
اولین شواهد سکونت انسان در این جزیره کوچک به حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمیگردد، زمانی که جزیره به نام «دلمون» شناخته میشد. دلمون مرکز تجارت بین بینالنهرین و هند بوده و نقش حیاتی در انتقال کالاها، به ویژه نقره و سایر فلزات، ایفا میکرد. این موقعیت تجاری باعث شد تا این کشور در دوران باستان به یکی از مراکز مهم اقتصادی منطقه تبدیل شود و ردپای تمدنهای مختلف از جمله سومریها و بابلیها در آثار باستانی آن باقی بماند.
۲. دوره اسلامی و ورود فرهنگ عربی
با گسترش اسلام در قرن هفتم میلادی، این کشور کوچک عربی نیز تحت تأثیر فرهنگ و دین اسلامی قرار گرفت. از آن زمان، زبان عربی و مذهب اسلامی پایههای اصلی فرهنگ کشور شدند. شهرهای آن به ویژه منامه، به تدریج مرکز فعالیتهای فرهنگی، علمی و تجاری شدند و بازارها و مراکز آموزشی شکل گرفتند.
۳. دوران استعمار پرتغال و بریتانیا
در قرن شانزدهم، پرتغالیها برای کنترل مسیرهای دریایی و تجارت مروارید وارد این کشور شدند و مدتی بر آن حکومت کردند. سپس در قرن نوزدهم، بریتانیا نفوذ خود را در آن تثبیت کرد و این کشور نیز همانند کشورهای دیگر آن زمان تحت حمایت بریتانیا قرار گرفت. دوران استعمار تأثیر چشمگیری بر ساختار شهری، معماری و سیستمهای اداری کشور گذاشت و همزمان با حفظ هویت فرهنگی محلی، تحولات اقتصادی و تجاری جدیدی نیز شکل گرفت.
۴. بحرین به استقلال میرسد
در سال ۱۹۷۱ این کشور استقلال خود را از بریتانیا به دست آورد و به پادشاهی تبدیل شد. از آن زمان، حکومت تلاش کرده است تا با حفظ سنتها و فرهنگ محلی، مسیر توسعه اقتصادی و اجتماعی را نیز دنبال کند. سیاستهای دولتی برای توسعه آموزش، بهداشت، فناوری و زیرساختها، باعث شده تا بحرین امروزی نمونهای از کشوری باشد که تلفیقی از سنت و مدرنیته را به نمایش میگذارد.
۵. فرهنگ و سبک زندگی
فرهنگ بحرینی انعکاسی از تاریخ طولانی و تنوع قومی و مذهبی این کشور است. مردم به زبان عربی سخن میگویند و اسلام مذهب غالب است، اما وجود اقلیتهای مذهبی و فرهنگی، فضای چندفرهنگی و پذیرای مهمان را فراهم کرده است. سنتها و مراسم محلی، بازارهای سنتی (سوق) و هنرهای دستی از جمله قالیبافی، سفالگری و حکاکی بر فلزات، بخش جداییناپذیری از زندگی روزمره مردم هستند. جشنهای ملی، مسابقات مروارید و جشنهای فرهنگی مانند «عید قربان» و «عید فطر» جلوهای از فرهنگ غنی و پویا را نشان میدهند.
۶. هنر، ادبیات و موسیقی
این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس، همچنین مرکز فعالیتهای هنری و ادبی در منطقه بوده است. ادبیات شفاهی، شعر و موسیقی محلی به ویژه موسیقی دریایی و مرواریدگیری، جزئی از هویت فرهنگی این کشور هستند. در سالهای اخیر، جشنوارهها و رویدادهای هنری، تلاش کردند تا هم میراث فرهنگی را حفظ کنند و هم نسل جوان را با هنر و ادبیات مدرن آشنا کنند.
موقعیت جغرافیا و جمعیت بحرین
این کشور، پادشاهی جزیرهای در قلب خلیج فارس، با مساحتی کمتر از ۸۰۰ کیلومتر مربع، یکی از کوچکترین کشورهای منطقه به شمار میرود. این کشور از بیش از ۳۰ جزیره تشکیل شده که جزیره بحرین بزرگترین و مهمترین آنهاست و بیشتر جمعیت و فعالیتهای اقتصادی کشور در آن متمرکز شدند. جزایر کوچکتر اطراف، برخی غیرمسکونی و برخی با فعالیتهای صنعتی یا کشاورزی محدود، نقش مکملی در اقتصاد و جغرافیای کشور دارند.
این جزیره کوچک عربی از شمال و غرب با آبهای خلیج فارس و از جنوب با عربستان سعودی همسایه است و از طریق پل ۲۵ کیلومتری بحرین، عربستان ارتباط زمینی مهمی با این کشور برقرار کرده است. این موقعیت استراتژیک آن را به پلی طبیعی میان کشورهای حوزه خلیج فارس تبدیل کرده و زمینه رشد تجارت و مبادلات اقتصادی را فراهم آورده است.
آب و هوای آن بیابانی و گرم و خشک است. تابستانها با دمای بالای ۴۰ درجه سانتیگراد و رطوبت بالا همراه هستند، در حالی که زمستانها کوتاه و معتدل با دمای حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتیگراد تجربه میشود. بارش باران محدود به ماههای زمستان است و این امر باعث شده که مدیریت منابع آبی و توسعه فناوریهای آب شیرینکن برای این کشور اهمیت ویژهای پیدا کند.
عناصر طبیعی و محیط زیست
جزیره بحرین دارای سواحل طولانی، خلیجهای کوچک و نواحی صخرهای است. خاک عمدتاً شنی و آهکی است و پوشش گیاهی طبیعی شامل بوتهها و درختان مقاوم به خشکی میشود. همچنین، برخی از جزایر کوچکتر دارای منابع طبیعی متمرکز مانند نفت و گاز هستند که سهم قابل توجهی در اقتصاد کشور دارند. پروژههای توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در سالهای اخیر مورد توجه دولت قرار گرفتند تا رشد اقتصادی با حفظ منابع طبیعی همراه باشد.
جمعیت بحرین
جمعیت این جزیره کوچک حدود ۱.۵ میلیون نفر است و تراکم جمعیت به دلیل وسعت کم جزیره، نسبتاً بالا محسوب میشود. بیشتر مردم در شهرهای اصلی مانند منامه (پایتخت)، محرق و المحرق ساکن هستند. جمعیت بحرین ترکیبی از مردم بومی و مهاجران خارجی است؛ به ویژه کارگران از هند، پاکستان، فیلیپین و سایر کشورهای آسیایی که بخش مهمی از نیروی کار کشور را تشکیل میدهند.
ترکیب اجتماعی و فرهنگی
مردم بحرین عمدتاً عرب هستند و زبان رسمی عربی است. دین غالب مردم اسلام (شیعه و سنی) است، اما اقلیتهای مسیحی و هندو نیز در کشور زندگی میکنند که فضای فرهنگی متنوع و چندفرهنگی ایجاد کرده است. این ترکیب جمعیتی، همراه با تاریخ غنی و تأثیرات خارجی، باعث شده که این کشور نمونهای از همزیستی نسبی مذاهب و فرهنگها در منطقه خلیج فارس باشد.
شهرها و تقسیمات اداری
این جزیره کوچک به چند منطقه و شهر اصلی تقسیم شده است:
- منامه: پایتخت و مرکز اقتصادی، اداری و فرهنگی کشور
- المحرق: بندر اصلی و مرکز فعالیتهای صنعتی و گردشگری
- غرب و شمال بحرین: مناطق مسکونی و کشاورزی و همچنین مرکز مناطق صنعتی و تجاری است.
این تقسیمبندیها نه تنها ساختار اداری کشور را نشان میدهد، بلکه به برنامهریزی شهری، توسعه زیرساختها و مدیریت منابع کمک میکند.
اقتصاد و تجارت
این جزیره کوچک عربی از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس است که باوجود وسعت و منابع نفتی محدودتر نسبت به برخی همسایگان، توانسته اقتصاد خود را تا حد زیادی متنوع کند و به عنوان مرکز مالی و تجاری منطقه شناخته شو.د
گذر از اقتصاد نفتی
- نفت و گاز همچنان بخشی از اقتصاد بحرین هستند، اما سهم آن کاهش یافته است. بهطوریکه بخش نفت و گاز در سالهای اخیر دیگر ستون اصلی اقتصاد نیست و بخشهای غیرنفتی بهویژه خدمات مالی و صنعت جای آنها را پر کردند.
- بخش خدمات، بهخصوص خدمات مالی و بانکداری یکی از ارکان اصلی اقتصاد این جزیره عربی است. خدمات مالی و بانکداری اسلامی (Islamic banking & finance) در این کشور بسیار قدرتمند است
- صنعت نیز سهم قابلتوجهی دارد: تولید آلومینیوم و صنایع معدنی از جمله محورهای صنعتی کشور هستند
- با این تنوع، جزیره عربی بحرین به عنوان کشوری با اقتصاد «متنوع» شناخته میشود و تلاش برای کاهش اتکا به نفت را در دستور کار داشته است.
تجارت بینالمللی و ساختار صادرات، واردات
- اقتصاد باز دولت با زیرساختهای قدرتمند لجستیک، بنادر، آزادی اقتصادی و سیاستهای جذب سرمایه خارجی آن را به یکی از دروازههای تجاری منطقه بدل کرده است.
- آلومینیوم و محصولات معدنی جزو صادراتهای مهم هستند، و همینطور نفت و مشتقات آن از دیگر کالاهای صادراتی کشور هستند.
- تجارت خارجی این جزیره کوچک عربی بهصورت گسترده است؛ یعنی نسبت تجارت (صادرات + واردات) به GDP آن بالا است. این نشاندهنده نقش برجسته «باز بودن بازار» و وابستگی به تجارت بینالمللی است.
- علاوه بر این، سیاستهای مالیاتی و مقررات تجاری به شکلی طراحی شدند که جذابیت برای سرمایهگذاران خارجی را بالا ببرند؛ در بسیاری از بخشها امکان مالکیت کامل خارجی (100٪) وجود دارد . یعنی شرکت خارجی میتواند بدون شریک محلی فعالیت کند.
نقش بخش مالی و بانکداری
- بخش بانکداری بهویژه بانکداری اسلامی یکی از پایههای مهم اقتصاد کشور است. این کشور میزبان تعداد زیادی مؤسسات مالی بینالمللی، بانکها و شرکتهای سرمایهگذاری است.
- همین تمرکز بر بخش مالی، خدمات، تجارت و صنعت سبب شده تا از نگاه بسیاری مرکز مالی برتر در خلیج فارس محسوب شود.
فرصتها و چالشها برای تجارت و سرمایهگذاری
ابتدا به فرصتهای موجود میپردازیم:
- فضای باز اقتصادی و سیاستهایی که امکان مالکیت کامل خارجی را فراهم میکنند؛ این یعنی اگر سرمایهگذاری متناسب باشد، خارجیها میتوانند بدون شریک داخلی وارد بازار این کشور شوند.
- تنوع در اقتصاد و وجود خدمات مالی، صنعت، تجارت، تولید آلومینیوم و غیره؛ این تنوع ریسک اقتصاد را پایینتر میبرد و میتواند ثبات بیشتری نسبت به کشورهای کاملاً نفت محور ایجاد کند.
- زیرساخت تجاری و لجستیکی خوب: بنادر، بنگاههای تجاری، قوانین تجاری مناسب همه اینها برای صادرات و واردات و تجارت بینالمللی مساعد هستند.
- بازار منطقهای و دسترسی به بازار کشورهای خلیج فارس و فراتر از آن برای این کشور یعنی که میتواند نقطه ورود به بازار خلیج فارس و حتی خاورمیانه باشد.
اما فرصتهای موجود به این معنی نیست که تجارت با این کشور چالش ندارد. در ادامه با چالشهای فعلی تجارت با این جزیره کوچک عربی آشنا میشویم:
- با اینکه تکیه بر درآمدهای نفتی کاهش یافته است، اما همچنان نفت و گاز منبع مهم درآمد دولت است؛ متغیر بودن قیمت نفت میتواند روی ثبات بودجه و اقتصاد تأثیر بگذارد.
- برای اقتصاد کوچکی مانند بحرین، وابستگی به صادرات کالاهای معدنی یا صنعتی ممکن است در بلندمدت چالش ایجاد کند اگر بازارهای بینالمللی نوسان داشته باشند.
- رقابت با دیگر کشورهای زنجیره خلیج فارس برای جذب سرمایهگذاری خارجی و بازاریابی بینالمللی.
