عراق؛ از اقتصاد نفتی تا مسیر تنوع و فرصت‌های جدید تجاری با ایران
عراق کشوری که در قلب خاورمیانه واقع شده است، با تاریخ چند هزار ساله و فرهنگ غنی که امروز بیش از هر زمان دیگری برای سرمایه گذاران و تجار اهمیت دارد. همسایگی با ایران، ترکیه، سوریه و خلیج فارس، و دسترسی به منابع طبیعی فراوانی مانند نفت و گاز، باعث شده تا این کشور به یکی از مقاصد کلیدی تجارت و توسعه اقتصادی تبدیل شود. با وجود چالش‌های امنیتی و سیاسی که از سالهای گذشته گریبان این کشور را گرفته، بازار عراق همچنان پویایی و ظرفیت‌های عظیمی برای رشد و سرمایه‌گذاری ارائه می‌کند.
اما اقتصاد عراق دیگر همانند سالهای دور تنها وابسته به نفت و گاز نیست. در بخش‌های مختلف، از صنعت گرفته تا کشاورزی، گردشگری و خدمات، فرصت‌هایی واقعی برای همکاری با کشورهای همسایه ایجاد کرده است. در این میان، اقلیم کردستان عراق در شمال کشور با ثبات نسبی و سیاست‌های اقتصادی بازتر، به یکی از پویاترین مناطق این کشور تبدیل شده و دو شهر بزرگ آن، اربیل و سلیمانیه، به موتورهای اصلی رشد اقتصادی و تجاری منطقه تبدیل شده است. این دو شهر نه تنها قطب‌های اقتصادی عراق هستند، بلکه سکوی پرتابی برای شرکت‌ها و تجار ایرانی محسوب می‌شوند تا بتوانند کالاها، خدمات و سرمایه‌گذاری‌های خود را به عراق و حتی کشورهای منطقه گسترش دهند.
اربیل با برج‌های در حال ساخت، مراکز خرید مدرن و زیرساخت‌های توسعه‌یافته، نماد نوسازی اقتصادی عراق است؛ شهری که شرکت‌های بین‌المللی در آن دفتر دارند و صادرات و واردات از مرزهای ایران تا ترکیه از طریق آن انجام می‌شود. از سوی دیگر، سلیمانیه چهره‌ای فرهنگی‌تر و در عین حال صنعتی‌تر دارد؛ شهری دانشگاهی و روشنفکر که در کنار صنایع نساجی، مصالح ساختمانی و کشاورزی، دروازه‌ای مهم برای ارتباط تجاری با ایران محسوب می‌شود.
برای ایران، عراق بیش از یک همسایه است؛ یک شریک اقتصادی با ظرفیت‌های گسترده و روابط تاریخی، فرهنگی و مذهبی عمیق. حجم تجارت دو کشور طی سالهای اخیر به چند میلیارد دلار رسیده و با توسعه زیرساخت‌های مرزی و توافق‌های جدید، انتظار می‌رود این رقم به بیش از ۳۰ میلیارد دلار در سال افزایش یابد. بازار عراق، با جمعیت رو به رشد و نیازهای متنوع، به ویژه در حوزه‌های غیرنفتی، فرصت‌های بی‌نظیری برای تولیدکنندگان و تجار ایرانی فراهم کرده است.
برای ایران، شناخت دقیق پتانسیل‌های این دو شهر، کلید ورود مؤثر به بازار عراق است. از صادرات کالا و خدمات فنی مهندسی گرفته تا سرمایه‌گذاری در صنایع سبک، گردشگری، مواد غذایی و زیرساخت، فرصت‌های فراوانی وجود دارد که می‌تواند اقتصاد دو کشور را به هم پیوند دهد. در این میان، استان‌های مرزی ایران مانند کرمانشاه، ایلام و کردستان ایران دروازه ورود به این بازار هستند. این استان‌ها با داشتن گمرک‌ها و بازارچه‌های فعال، مسیرهای حمل‌ونقل کوتاه و تسهیلات مرزی، امکان تجارت سریع و مؤثر را فراهم می‌کنند. ترکیب این مسیرهای مرزی با ظرفیت‌های تجاری اربیل و سلیمانیه، یک شبکه اقتصادی گسترده و مستحکم بین دو کشور شکل داده که می‌تواند زمینه‌ساز توسعه روابط بلندمدت و پایدار باشد.
در این مطلب، علاوه بر بررسی وضعیت کلی اقتصادی عراق و زمینه‌های تجاری، با تمرکز ویژه بر شهرهای اربیل و سلیمانیه و ظرفیت‌های استان‌های مرزی ایران، فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای عملی برای تجار ایرانی بررسی شده است. هدف ما از انتشار این مطلب، ارائه تصویری جامع و ملموس از چشم‌انداز اقتصادی عراق است در جهت آشنا شدن بیشتر تجار و سرمایه‌گذاران ایرانی با مسیرهای واقعی همکاری باعراق و اقلیم کردستان عراق.
همچنین به بررسی نقش شهرهای مرزی ایران در تسهیل تجارت با این مناطق می‌پردازیم تا مسیرهای واقعی و عملی توسعه روابط اقتصادی ترسیم گردد.
در واقع، هدف این نوشتار تنها معرفی نیست، بلکه دعوتی است به درک عمیق‌تر از فرصت‌هایی که در شمال عراق در حال شکل‌گیری هستند؛ فرصت‌هایی که اگر به‌درستی شناخته و مدیریت شوند، می‌توانند نقطه عطفی در روابط اقتصادی دو کشور شوند.
دوره رایگان تجارت بین الملل همین حالا اقدام کنید
جایگاه اقتصادی و ژئوپلیتیکی عراق در منطقه
وقتی از عراق سخن به میان می‌آید، در ذهن بسیاری از مردم هنوز سالهای جنگ، بحران و بی‌ثباتی تداعی می‌شود. اما واقعیت امروز عراق، چهره‌ای متفاوت از آن گذشته پرتنش دارد. این کشور که بر سر چهارراه شرق و غرب خاورمیانه قرار گرفته، اکنون در حال بازیابی جایگاه اقتصادی و سیاسی خود است و به یکی از محورهای اصلی تجارت، انرژی و سرمایه‌گذاری در منطقه تبدیل شده است.
عراق از شمال با ترکیه و اقلیم کردستان، از شرق با ایران، از جنوب با کویت و عربستان و از غرب با اردن و سوریه هم‌مرز است؛ همین موقعیت جغرافیایی استثنایی، آن را به پلی میان خلیج فارس، دریای مدیترانه و آناتولی تبدیل کرده است. این جایگاه ژئوپلیتیکی باعث شده تا عراق نه‌تنها گذرگاهی برای انرژی و کالا باشد، بلکه نقشی راهبردی در معادلات اقتصادی و امنیتی خاورمیانه ایفا کند.
عراق دومین تولیدکننده بزرگ نفت در سازمان اوپک است و بیش از ۱۴۰ میلیارد بشکه ذخایر اثبات‌شده نفتی دارد. اما برخلاف تصور عموم، اقتصاد عراق فقط بر پایه نفت بنا نشده است. کشاورزی، صنعت ساختمان، گردشگری مذهبی، و تجارت مرزی در حال تبدیل‌شدن به ارکان تازه‌ای از اقتصاد این کشور است؛ به‌ویژه در مناطق شمالی که ثبات بیشتری نسبت به دیگر بخش‌ها دارند.
در دهه گذشته، عراق وارد مرحله‌ای از بازسازی و بازآفرینی اقتصادی شده است. زیرساخت‌های شهری در حال توسعه است، پروژه‌های انرژی و جاده‌ای به‌سرعت پیش می‌روند، و دولت در تلاش است تا فضای سرمایه‌گذاری را برای شرکت‌های خارجی تسهیل کند. با وجود چالش‌هایی چون فساد اداری و ضعف نظام بانکی، سرمایه‌گذاران بسیاری از کشورهای ترکیه، ایران، چین و امارات به بازار عراق وارد شده‌اند.
یکی از نقاط کلیدی در اقتصاد نوین عراق، اقلیم کردستان است؛ منطقه‌ای خودگردان در شمال کشور که نفت‌خیز‌ترین جای عراق است و از سال‌ها پیش با تکیه بر ثبات نسبی و قوانین تجاری بازتر، توانسته بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کند. شهرهای اربیل و سلیمانیه به عنوان دو مرکز اصلی اقتصادی این اقلیم، اکنون قطب‌های اصلی توسعه شمال عراق هستند و نقشی مهم در اتصال عراق به ایران، ترکیه و بازارهای اروپایی دارند.
از نظر ژئوپلیتیکی، عراق برای ایران اهمیتی دوچندان دارد. مرزهای طولانی مشترک، پیوندهای مذهبی و فرهنگی، و وابستگی متقابل اقتصادی، این دو کشور را به شرکایی طبیعی تبدیل کرده است. ایران بخش مهمی از نیازهای کالایی عراق را تأمین می‌کند؛ از مواد غذایی و مصالح ساختمانی گرفته تا دارو، لوازم خانگی و خدمات فنی مهندسی. در مقابل، عراق برای ایران بازاری بزرگ و در حال گسترش است که ظرفیت صادرات غیرنفتی ایران را چند برابر می‌کند.
اما موقعیت عراق تنها برای ایران مهم نیست؛ ترکیه، عربستان و حتی اردن نیز به‌دنبال گسترش نفوذ اقتصادی خود در این کشور هستند. پروژه‌های ترانزیتی و انرژی، همچون خط لوله بصره،ترکیه یا مسیر زمینی عراق به خلیج فارس، باعث شده بغداد در مرکز رقابت‌های اقتصادی منطقه‌ای قرار گیرد.
در کنار منابع انرژی و موقعیت جغرافیایی، جمعیت جوان و بازار مصرفی گسترده عراق نیز از دیگر مزیت‌های آن به‌شمار می‌رود. بیش از ۴۰ میلیون نفر جمعیت، با میانگین سنی حدود ۲۱ سال، به معنای نیروی کار ارزان و تقاضای بالای مصرف است. این موضوع، فرصت بی‌نظیری برای کشورهایی مانند ایران ایجاد کرده که هم از لحاظ فرهنگی با عراق نزدیکی دارند و هم توان تولید کالاهای باکیفیت و مقرون‌به‌صرفه را دارند.
با این حال، چالش‌هایی نیز وجود دارد؛ سیستم مالی ناکارآمد، نوسانات سیاسی، رقابت میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی، و حضور بازیگران بین‌المللی با منافع متفاوت، روند توسعه را گاهی کند می‌کند. اما در مجموع، مسیر کلی اقتصاد عراق به‌سمت ثبات و رشد است. برنامه‌های دولت برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه صادرات غیرنفتی، و افزایش تولید داخلی، نشانه‌ای از اراده جدی برای نوسازی اقتصادی است.
به بیان دیگر، عراق امروز کشوری است که در حال بازتعریف نقش خود در منطقه است؛ از کشوری بحران‌زده به کشوری با نقش ترانزیتی، تجاری و سرمایه‌گذاری مهم در خاورمیانه. و در این میان، ایران به‌عنوان همسایه‌ای نزدیک، نه‌تنها می‌تواند سهم بیشتری از این بازار در حال رشد به‌دست آورد، بلکه از طریق همکاری با مناطق شمالی مانند اربیل و سلیمانیه، آینده‌ای مشترک و پایدار در تجارت منطقه‌ای رقم بزند.
اقلیم کردستان عراق؛ منطقه‌ای پویا با ظرفیت‌های متفاوت
در شمال عراق، جایی میان کوه‌های سر به فلک کشیده و دشت‌های حاصلخیز، منطقه خودگردان اقلیم کردستان عراق قرار دارد، این اقلیم در سالهای اخیر به یکی از پویاترین و با‌ثبات‌ترین مناطق خاورمیانه تبدیل شده است. این منطقه نه‌تنها از نظر سیاسی و فرهنگی جایگاه ویژه‌ای در ساختار عراق دارد، بلکه از نظر اقتصادی، سکوی پرتابی برای تجارت، سرمایه‌گذاری و بازسازی اقتصاد این کشور است.
چرا اقلیم کردستان عراق
این اقلیم دروازه و گلوگاه تجارت عراق است و چیزی نزدیک به 70 تا 80 درصد کالاهای وارداتی به عراق از مرز باشماق استان کردستان وارد اقلیم کردستان عراق می‌شوند. اقلیم کردستان برای تجار ایرانی به تنهایی نقش یک کشور مانند جمهوری آذربایجان یا ترکمنستان را ایفا می کند. عراق از ١٨ استان تشکیل شده است که پنج استان و بخش هایی از سه استان عراق در منطقه کردستان عراق واقع شده است. دلیل توجه تجار ایرانی به اقلیم کردستان نیز بیش از هر چیز ناشی از بازار مصرف پر استعداد این منطقه از شمال عراق است. از سوی دیگر مردم اقلیم کردستان عراق به نسبت از کل کشور عراق ثروتمندتر محسوب می شوند و درحالی که سرانه تولید ناخالص داخلی کل عراق فقط حدود ٥هزار دلار است، سرانه تولید ناخالص داخلی اقلیم حدود ٧هزار دلار از سوی بانک جهانی برآورد شده است و این در واقع بازار قدرتمندتری از لحاظ توان خرید شهروندان در اختیار تجار ایرانی می گذارد.
ثبات سیاسی در میان بی‌ثباتی
در حالی‌که بسیاری از نقاط عراق طی دو دهه گذشته با نا‌آرامی‌ها، درگیری‌های قومی و چالش‌های امنیتی روبه‌رو بوده است، اقلیم کردستان توانسته تا حد زیادی ثبات سیاسی و امنیت داخلی خود را حفظ کند. دولت اقلیم با مرکزیت اربیل، نظام سیاسی نسبتاً مستقلی دارد، نیروهای امنیتی مخصوص به خود (پیشمرگه‌ها) را اداره می‌کند و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی آزادی عمل بیشتری نسبت به دولت مرکزی بغداد دارد.
خوب است بدانید که «پیشمرگه‌ها» نیروهای نظامی اقلیم کردستان عراق هستند این نیروها از دهه‌ها قبل، ابتدا برای دفاع از حقوق کردها در برابر حکومت مرکزی عراق شکل گرفتند، اما امروز به‌عنوان نیروهای رسمی دفاعی اقلیم کردستان فعالیت می‌کنند. آن‌ها وظیفه‌ی حفظ امنیت داخلی، حفاظت از مرزها و مقابله با تهدیداتی مثل داعش را بر عهده دارند.
پیشمرگه‌ها نقش مهمی در حفظ ثبات و امنیت اقلیم کردستان دارند و همین ثبات، یکی از دلایل اصلی جذب سرمایه‌گذاران خارجی در شهرهایی مثل اربیل و سلیمانیه است.
این ثبات نسبی، عامل اصلی جذب سرمایه‌گذاران خارجی در سالهای اخیر بوده است. شرکت‌های ترکیه‌ای، ایرانی، اروپایی و حتی آمریکایی در پروژه‌های عمرانی، نفتی، ساختمانی و گردشگری اقلیم فعال هستند. همین ویژگی باعث شده بسیاری از تجار و سرمایه‌گذاران بین‌المللی، اقلیم کردستان را «دروازه امن ورود به بازار عراق» بنامند.
ساختار اقتصادی متنوع و در حال رشد
اقتصاد اقلیم کردستان اگرچه در ابتدا به‌شدت وابسته به نفت بود، اما در یک دهه گذشته مسیر تنوع اقتصادی را در پیش گرفته است. دولت اقلیم با تشویق سرمایه‌گذاری در بخش‌های کشاورزی، گردشگری، صنایع سبک و خدمات، تلاش کرده وابستگی خود به درآمدهای نفتی را کاهش دهد.
زمین‌های حاصلخیز، آب‌وهوای مناسب و منابع آبی فراوان باعث شده کشاورزی در مناطق اطراف سلیمانیه و دهوک رونق بگیرد. محصولات کشاورزی مانند گندم، جو، میوه و سبزیجات نه‌تنها نیاز داخلی اقلیم را تأمین می‌کنند، بلکه به سایر استان‌های عراق نیز صادر می‌شوند. این بخش می‌تواند در آینده، بستر همکاری گسترده‌تری با ایران ایجاد کند؛ به‌ویژه در حوزه بذر، ماشین‌آلات کشاورزی، و صنایع بسته‌بندی.
در حوزه ساختمان و زیرساخت نیز اقلیم کردستان یکی از فعال‌ترین مناطق عراق است. توسعه شهری در اربیل و سلیمانیه، ساخت جاده‌ها، مجتمع‌های تجاری و مناطق صنعتی، بازار وسیعی برای مصالح ساختمانی، آهن‌آلات، تجهیزات فنی و نیروی کار ایجاد کرده است؛ حوزه‌هایی که شرکت‌ها و پیمانکاران ایرانی می‌توانند نقش چشمگیری در آن ایفا کنند.
فرهنگ و گردشگری در شمال عراق
اقلیم کردستان نه‌تنها از نظر اقتصادی، بلکه از لحاظ فرهنگی و گردشگری نیز منطقه‌ای غنی و جذاب است. کوه‌های سرسبز، آبشارها، آثار تاریخی، بازارهای سنتی و مردمی مهمان‌نواز، این منطقه را به مقصدی محبوب برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. سالانه هزاران گردشگر از ایران، ترکیه و کشورهای عربی به شهرهای اربیل و سلیمانیه سفر می‌کنند. این گردشگری، علاوه بر ایجاد اشتغال، موجب رونق خدمات، هتلداری، رستوران‌داری و صنایع دستی شده است.
با توجه به اشتراکات فرهنگی و نزدیکی زبانی میان مردم کرد ایران و کردستان عراق، توسعه گردشگری مشترک میان دو منطقه یکی از زمینه‌های بسیار ارزشمند همکاری است؛ از تورهای کوه‌پیمایی و طبیعت‌گردی گرفته تا گردشگری درمانی. با توجه به افزایش اهمیت این موضوع در بخش بعد به صورت جداگانه به آن پرداختیم.
رشد توریسم سلامت و درمانی در روابط دو کشور
در دهه‌های اخیر «گردشگری درمانی» به یکی از حوزه‌های رو به رشد در خاورمیانه تبدیل شده و پیوندهای سلامت و پزشکی میان ایران و اقلیم کردستان عراق نمونه‌ای عملی از این روند است. نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات فرهنگی و زبان کردی مشترک در برخی مناطق، همراه با توان بالای پزشکی ایران و توسعه نسبی مراکز درمانی در اربیل و سلیمانیه، فضایی مناسب برای تبادل بیماران، خدمات تخصصی و سرمایه‌گذاری در حوزه سلامت ایجاد کرده است.
بخش عمده‌ای از بیماران اقلیم کردستان برای درمان‌های تخصصی، از جراحی‌های عمومی و ارتوپدی تا دندان‌پزشکی، ناباروری و جراحی‌های زیبایی راهی بیمارستان‌ها و کلینیک‌های مرزی ایران می‌شوند. شهرهای کرمانشاه، ایلام، سنندج و تبریز به‌علت دسترسی آسان و هزینههای نسبتا پایین، مقاصد اصلی هستند. در مقابل، برخی بیماران عراقی نیز خدمات خاص در اربیل و سلیمانیه را انتخاب می‌کنند؛ به‌ویژه زمانی که درمان در سطح محلی سریع‌تر و اقتصادی‌تر باشد.
این تعامل سود اقتصادی چندبعدی دارد: درآمد مستقیم برای بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها، رونق هتل‌ها و حمل‌ونقل محلی، و اشتغال‌زایی در خدمات پشتیبانی پزشکی و داروخانه‌ها. اما پتانسیل بالاتر آن در سرمایه‌گذاری مشترک نهفته است؛ ساخت مراکز درمانی مرزی و «شهرک‌های سلامت» شامل کلینیک‌ها، مراکز توان‌بخشی و اقامت‌گاه‌های درمانی، و همینطور ایجاد شبکه‌های ارجاع بیمار بین بیمارستان‌های ایران و اقلیم کردستان نیز می‌تواند ارزش افزوده قابل توجهی خلق کند.
از سوی دیگر، اشتراکات فرهنگی و زبان میان کردهای دو سوی مرز عامل مهمی در ایجاد اعتماد بیماران است؛ بسیاری از بیماران کرد عراقی برای جراحی، دندان‌پزشکی، درمان ناباروری و زیبایی به شهرهای مرزی ایران مثل کرمانشاه، سنندج و ایلام می‌روند و یا بواسطه خویشاوندی با ساکنان جنوب ایران به دیگر مراکز پزشکی زیبایی و درمانی در دیگر شهرای ایران مراجعه می‌کنند.
کسانی که احساس راحتی و نزدیکی فرهنگی برایشان الویت دارد، ترجیح می‌دهند برای درمان به مراکزی بروند که زبان و آداب‌شان را می‌فهمند. این مزیت می‌تواند رقیب خوبی در برابر مقصدهای گران‌تر منطقه مانند ترکیه یا اردن باشد.
با این حال، توسعه نظام‌مند گردشگری درمانی با موانعی نیز مواجه است. نبود سازوکار رسمی و شفاف برای ارجاع بیماران، محدودیت‌های بانکی و ارزی، پیچیدگی‌های ویزا و گذر مرز، و گاه نبود استانداردهای یکپارچه بین مؤسسات درمانی، از جمله مشکلاتی هستند که باید رفع شوند. همچنین، در بسیاری موارد هماهنگی میان وزارتخانه‌های بهداشت و دستگاه‌های مرزی دو طرف ضعیف است که کیفیت تجربه بیمار را کاهش می‌دهد.
برای رفع این موانع و افزایش بهره‌وری، چند راهکار عملی پیشنهاد می‌شود:
- ایجاد «پل‌های سلامت مرزی» با توافق رسمی میان بیمارستان‌های منتخب ایران و اربیل/سلیمانیه؛
- راه‌اندازی پلتفرم‌های رسمی ارجاع و رزرو درمان برای بیماران خارجی به زبان کردی و فارسی؛
- تسهیل مقررات ویزا و عبور بیماران از مرزهای زمینی با کارت‌های درمانی یا رویه‌های سریع؛
- سرمایه‌گذاری مشترک در کلینیک‌ها و شهرک‌های سلامت نزدیک مرز؛
- برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی مشترک برای ارتقای کیفیت و اعتماد متقابل.
سخن پایانی این بخش اینکه، گردشگری درمانی میان ایران و اقلیم کردستان ترکیبی از فرصت اقتصادی و همکاری انسانی است؛ اگر سازوکارها نظام‌مند شود و زیرساخت‌های حقوقی، مالی و لجستیکی تقویت گردد، می‌تواند به بخشی پایدار و مهم از روابط دوطرف تبدیل شود که هم به سود بیماران و هم به سود اقتصاد محلی و بخش سلامت است.
روابط اقتصادی اقلیم با کشورهای همسایه
اقلیم کردستان به واسطه موقعیت جغرافیایی خود، با سه کشور ایران، ترکیه و سوریه هم‌مرز است و همین امر باعث شده مسیرهای تجاری متعددی در آن فعال باشد. روابط اقتصادی اقلیم با ترکیه طی سالهای اخیر به‌شدت گسترش یافته است؛ ترکیه بزرگ‌ترین شریک تجاری اقلیم به شمار می‌رود و بخش بزرگی از کالاهای مصرفی، مواد غذایی و مصالح ساختمانی از آن کشور وارد می‌شود.
در عین حال، ایران نیز از جایگاه بسیار مهمی در اقتصاد اقلیم برخوردار است. مرزهای ایران با اقلیم از: کردستان، پیرانشهر، سردشت، بانه، مریوان، قصرشیرین، ایلام و مهران تا باشماق، پرویزخان و تمرچین، مسیرهای حیاتی تجارت میان دو منطقه هستند. روزانه صدها کامیون کالا از این مرزها عبور می‌کنند و حجم مبادلات تجاری ایران و اقلیم سالانه به چند میلیارد دلار می‌رسد. ضمن اینکه دو طرف در نشست‌هایی که در اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق برگزار می‌شود، به بررسی نیاز‌ها و موقعیت‌های همکاری بین دو طرف می‌پردازند. به طور مثال در بهار 1404 در گفتگوی بین دو طرف نماینده اربیل عراق با اشاره به درخواست‌های مکرر بر افزایش تعداد اتوبوس‌های مسافربری از اربیل به استان‌های مرزی ایران، به آمادگی اقلیم کردستان برای همکاری در پروژه‌های بزرگ سدسازی، نیروگاه، برق و جاده با شرکت‌های ایرانی تأکید کرد.
کالاهای ایرانی به‌ویژه در حوزه مواد غذایی، مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، دارو، محصولات پلاستیکی و قطعات صنعتی در بازار اقلیم جایگاه قدرتمندی دارند. از سوی دیگر، اقلیم کردستان نیز صادرات محدودی از جمله میوه، چوب، دام زنده و مواد خام به ایران دارد.
سیاست‌های اقتصادی باز و امن برای سرمایه‌گذاری
یکی از نقاط قوت اقلیم کردستان، سیاست‌های اقتصادی باز و مشوق‌های سرمایه‌گذاری است. دولت اقلیم قوانین ساده‌تری نسبت به بغداد برای ثبت شرکت‌ها، انتقال سرمایه و معافیت‌های مالیاتی در نظر گرفته است. مناطق صنعتی ویژه در اربیل و سلیمانیه ایجاد شده است تا فرآیند تولید و صادرات تسهیل شود. همین رویکرد، فضای رقابتی سالم‌تری نسبت به دیگر مناطق عراق ایجاد کرده است.
همچنین وجود بانک‌های خصوصی، سیستم اداری سریع‌تر، و امکان همکاری با شرکت‌های بین‌المللی، اقلیم کردستان را به یکی از معدود نقاط عراق تبدیل کرده که در آن سرمایه‌گذار خارجی احساس امنیت اقتصادی دارد.
نقش اقلیم در آینده اقتصادی عراق
در سطح کلان، اقلیم کردستان می‌تواند در آینده نزدیک به مرکز اصلی اقتصادی شمال عراق تبدیل شود. دسترسی به مسیرهای ترانزیتی ایران و ترکیه، منابع طبیعی، نیروی کار جوان و سیاست‌های اقتصادی باز، این منطقه را به رقیبی برای شهرهای جنوبی عراق مانند بصره و نجف تبدیل کرده است.
به‌علاوه، اقلیم کردستان با ایجاد زیرساخت‌های لجستیکی و مناطق صنعتی مشترک با ایران، می‌تواند نقش واسطه‌ای در صادرات و واردات ایفا کند. مثلاً بسیاری از کالاهای ایرانی از طریق مرزهای غربی وارد اقلیم شده و سپس به سراسر عراق توزیع می‌شوند. این زنجیره می‌تواند با ایجاد شهرک‌های صنعتی و پایانه‌های مشترک گمرکی نیز تقویت شود.
اقلیم کردستان عراق نمونه‌ای از منطقه‌ای است که با وجود محدودیت‌ها و چالش‌های داخلی، توانسته در مسیر توسعه اقتصادی گام بردارد. ثبات سیاسی، موقعیت جغرافیایی ممتاز، نیروی انسانی جوان و سیاست‌های باز اقتصادی، آن را به نقطه‌ای کلیدی در آینده اقتصاد عراق تبدیل کرده است. برای ایران، این منطقه نه‌تنها بازاری بزرگ و نزدیک است، بلکه می‌تواند سکویی برای حضور پایدار‌تر در کل بازار عراق باشد.
شهر اربیل؛ چهره مدرن اقتصاد شمال عراق
در قلب اقلیم کردستان عراق، شهری قرار دارد که از دل تاریخ برخاسته و امروز به نمادی از نوسازی و پویایی اقتصادی در خاورمیانه تبدیل شده است؛ اربیل، شهری که ریشه در تمدنی چند هزار ساله دارد اما نگاهش رو به آینده است. اربیل دیگر فقط مرکز سیاسی اقلیم کردستان نیست؛ بلکه قلب تپنده‌ی تجارت، سرمایه‌گذاری و توسعه در شمال عراق محسوب می‌شود.
از تاریخ تا مدرنیته؛ شهری میان گذشته و آینده
اربیل یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است؛ شهری که تاریخش به بیش از ۶۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و قلعه‌ی باستانی آن در مرکز شهر، هنوز نماد پایداری و تداوم زندگی در این سرزمین است. اما آنچه اربیل را متمایز کرده، توانایی‌اش در ترکیب میراث تاریخی با مدرنیته اقتصادی است. در دهه های گذشته، این شهر با سرمایه‌گذاری‌های کلان در زیرساخت‌ها، برج‌سازی، راه‌سازی و توسعه مناطق تجاری، چهره‌ای کاملاً جدید یافته است.
فرودگاه بین‌المللی اربیل، مراکز خرید مدرن مانند Family Mall و Majidi Mall، و ده‌ها هتل لوکس، تنها بخشی از چهره‌ی تازه‌ی این شهر است. این دگرگونی، نتیجه‌ی برنامه‌ریزی اقتصادی دولت اقلیم برای تبدیل اربیل به مرکز تجارت و خدمات در شمال عراق است.
موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک اربیل
اربیل در میانه‌ی مسیر ارتباطی میان عراق، ترکیه و ایران قرار دارد؛ موقعیتی که به آن نقش محوری در تجارت منطقه‌ای داده است. فاصله‌ی نسبتاً کوتاه آن با مرز ایران و ترکیه، اربیل را به گذرگاهی طبیعی برای ترانزیت کالا و سرمایه تبدیل کرده است.
همین موقعیت است که باعث شده بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی اربیل را به عنوان دروازه‌ی ورود به بازار عراق انتخاب کنند. در حالی که بغداد هنوز درگیر پیچیدگی‌های اداری و امنیتی است، اربیل با فضای بازتر، امنیت بیشتر و نظام مالی کارآمدتر، مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاران خارجی محسوب می‌شود.
اقتصاد در حال رشد و تنوع‌یافته
اقتصاد اربیل دیگر تنها بر نفت استوار نیست. در سالهای اخیر، دولت اقلیم سیاست‌هایی برای تنوع اقتصادی در پیش گرفته و در نتیجه بخش‌های خدمات، ساختمان، گردشگری، تجارت و فناوری اطلاعات رشد چشمگیری داشته است.
در حوزه‌ی ساختمان و زیرساخت، اربیل به یکی از فعال‌ترین مناطق عراق تبدیل شده است. پروژه‌های ساختمانی عظیم، مجتمع‌های اداری و مسکونی، و مناطق صنعتی جدید نه‌تنها چهره شهر را تغییر داده، بلکه بازار بزرگی برای واردات مصالح ساختمانی، تجهیزات صنعتی و لوازم فنی ایجاد کرده است، حوزه‌هایی که شرکت‌های ایرانی می‌توانند نقش پررنگی در آن ایفا کنند.
در کنار این، بخش خدمات مالی و بانکی در اربیل رشد قابل‌توجهی داشته است. بانک‌های خصوصی محلی و خارجی در این شهر فعال هستند و نقل‌وانتقال‌های مالی نسبت به بسیاری از شهرهای دیگر عراق فعالیت شفاف‌تری دارند. این ویژگی به تجار خارجی، از جمله بازرگانان ایرانی، این امکان را می‌دهد که با اطمینان بیشتری فعالیت کنند.
فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تجارت برای ایران
برای ایران، اربیل نه‌تنها یک بازار مصرفی بلکه پلی برای دسترسی به سراسر عراق است. کالاهای ایرانی از طریق مرزهای باشماق، تمرچین و حاج عمران وارد اقلیم می‌شوند و بسیاری از آن‌ها از اربیل به سایر شهرهای عراق توزیع می‌گردند.
در بازار اربیل، کالاهای ایرانی به‌ویژه در زمینه‌های زیر جایگاه خوبی دارند:
- مصالح ساختمانی (سیمان، سنگ، کاشی، سرامیک)
- مواد غذایی و لبنیات
- لوازم خانگی و تجهیزات برقی
- دارو و محصولات بهداشتی
- محصولات کشاورزی فرآوری‌شده
علاوه بر تجارت کالا، خدمات فنی و مهندسی ایرانی نیز در اربیل مورد توجه است. شرکت‌های ایرانی می‌توانند در پروژه‌های عمرانی، احداث نیروگاه‌های برق کوچک، شبکه‌های آبرسانی و ساخت‌وساز مسکونی و تجاری مشارکت کنند.
در حوزه‌ی گردشگری درمانی و خدمات پزشکی نیز همکاری گسترده‌ای امکان‌پذیر است. با وجود بیمارستان‌های مدرن در اربیل، هنوز بخش زیادی از بیماران برای درمان‌های تخصصی به ایران سفر می‌کنند. راه‌اندازی کلینیک‌های مشترک یا مراکز درمانی ایرانی در اربیل می‌تواند گامی مؤثر برای جذب بیماران محلی و عراقی باشد.
زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک
یکی از مهم‌ترین مزیت‌های اربیل، شبکه‌ی نسبتاً پیشرفته حمل‌ونقل آن است. جاده‌های ارتباطی بین اربیل، دهوک، سلیمانیه و مرزهای ایران و ترکیه، مسیرهای اصلی انتقال کالا را تشکیل می‌دهند. وجود فرودگاه بین‌المللی اربیل نیز صادرات کالاهای سبک و فاسدشدنی را تسهیل کرده است.
با توسعه‌ی مناطق صنعتی و ایجاد پایانه‌های گمرکی هوشمند، فرصت همکاری میان شرکت‌های لجستیکی ایرانی و بخش خصوصی اقلیم فراهم شده است. ایران می‌تواند با صادرات خدمات حمل‌ونقل، انبارداری و فناوری‌های زنجیره تأمین به تقویت تجارت دو طرف کمک کند.
بازار کار و نیروی انسانی
اربیل با جمعیتی جوان و آموزش‌دیده، بازاری پویا برای کار و سرمایه‌گذاری است. نرخ بیکاری در مقایسه با دیگر شهرهای عراق پایین‌تر است و حضور دانشگاه‌های معتبر مانند دانشگاه صلاح‌الدین اربیل باعث شده نیروی انسانی تحصیل‌کرده در دسترس باشد. این ویژگی، امکان راه‌اندازی شرکت‌های مشترک و انتقال دانش فنی از ایران را تسهیل می‌کند.
در کنار آن، نیروی کار فنی و کارگران ماهر ایرانی نیز در پروژه‌های ساختمانی و صنعتی اربیل حضور فعال دارند؛ حضوری که اگر به شکل قانونی و سامان‌یافته مدیریت شود، می‌تواند برای هر دو طرف سودمندتر باشد.
گردشگری، چهره انسانی اقتصاد اربیل
فراتر از اقتصاد رسمی، گردشگری یکی از ستون‌های رشد اربیل است. طبیعت سرسبز اطراف، آثار تاریخی، بازارهای سنتی و هتل‌های مجلل، این شهر را به مقصد محبوب گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. گردشگران ایرانی نیز سهم قابل‌توجهی در این صنعت دارند چه برای تفریح، چه برای تجارت یا درمان.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری، هتل‌سازی و رستوران‌داری می‌تواند بخش دیگری از همکاری اقتصادی ایران و اربیل باشد. بسیاری از شرکت‌های ایرانی در سالهای اخیر در تأمین تجهیزات و مصالح هتلداری اقلیم مشارکت کردند.
آینده اقتصادی اربیل
با وجود تمام فرصت‌ها، فعالیت اقتصادی در اربیل خالی از چالش نیست. نوسانات سیاسی میان بغداد و اقلیم، اختلافات بر سر درآمد نفت، و گاه پیچیدگی‌های اداری، می‌توانند روند سرمایه‌گذاری را کند کنند. علاوه بر آن، رقابت شدید ترکیه و کشورهای عربی در بازار اقلیم، سهم ایران را محدود می‌کند.
با این حال، نزدیکی جغرافیایی، شباهت‌های زبانی، هزینههای پایین تولید و روابط دیرینه میان دو ملت، برگ‌های برنده ایران در تعامل با اقلیم کردستان به شمار می‌رود. اگر ایران بتواند با سیاستی منسجم‌تر، دفاتر تجاری رسمی، نمایشگاه‌های دائمی کالا و پروژه‌های صنعتی مشترک در اربیل ایجاد کند، می‌تواند جایگاه خود را بیشتر از قبل تثبیت کند.
در آینده، اربیل می‌تواند نقش هاب اقتصادی شمال عراق را بر عهده گیرد، شهری که در آن شرق و غرب، سنت و مدرنیته، در نقطه‌ای مشترک به‌هم می‌رسند. برای ایران نیز، این شهر نه فقط بازار مصرف، بلکه دروازه‌ای برای نفوذ اقتصادی پایدار در کل عراق خواهد بود.
سلیمانیه؛ قلب فرهنگی کردستان و پل ارتباطی تجارت با ایران
سلیمانیه؛ شهری در شمال عراق و در دل اقلیم کردستان، جاییکه نه تنها از نظر اقتصادی اهمیت دارد، بلکه نمادی از فرهنگ، آموزش و تاریخ غنی کردها محسوب می‌شود.
این شهر با جمعیتی جوان و تحصیل‌کرده، ترکیبی منحصر به فرد از سنت و مدرنیته را ارائه می‌دهد و به‌عنوان یکی از قطب‌های اقتصادی و فرهنگی شمال عراق شناخته می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و تاریخی
سلیمانیه در جنوب شرقی اربیل واقع شده و فاصله‌ی آن تا مرز ایران، به‌ویژه استان‌های کرمانشاه و ایلام، شرایطی ایده‌آل برای تجارت مرزی و تبادل کالا و خدمات فراهم کرده است. این نزدیکی جغرافیایی باعث شده که مسیرهای زمینی بین ایران و سلیمانیه همواره پرتردد و حیاتی باشند و تجار ایرانی بتوانند کالاهای خود را با سرعت و هزینه کمتر به بازار این شهر برسانند.
از نظر تاریخی، سلیمانیه در قرن ۱۸ میلادی تأسیس شد و از همان ابتدا به مرکز فرهنگی و آموزشی کردها تبدیل شد. قلعه‌های تاریخی، کتابخانه‌های قدیمی و بازارهای سنتی شهر هنوز بخش‌هایی از میراث غنی این شهر را به نمایش می‌گذارند و همزمان با این سنت، مناطق تجاری مدرن و مراکز اداری و صنعتی در حال توسعه هستند.
سلیمانیه؛ قطب فرهنگی و آموزشی عراق
یکی از ویژگی‌های بارز سلیمانیه، تمرکز آن بر فرهنگ، هنر و آموزش است. دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و پژوهشی شهر، از جمله دانشگاه سلیمانیه و مؤسسه‌ی پژوهشی کردستان، نسل جوان تحصیل‌کرده‌ای را پرورش می‌دهند که نیروی انسانی ماهر و آماده برای بازار کار و توسعه اقتصادی را تشکیل می‌دهد.
این تمرکز فرهنگی باعث شده که سلیمانیه نه تنها به یک مرکز علمی داخلی تبدیل شود، بلکه در سطح بین‌المللی نیز برای جذب دانشجو و پژوهشگر شناخته شود. سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، همزمان با توسعه تجارت و صنعت، این شهر را به یک نمونه موفق ترکیب علم، فرهنگ و اقتصاد تبدیل کرده است.
چهره اقتصاد و تجارت در سلیمانیه
اقتصاد سلیمانیه متنوع و پویاست. برخلاف برخی مناطق عراق که وابستگی شدیدی به نفت دارند، این شهر به بخش‌های خدمات، ساختمان، کشاورزی، گردشگری و صنعت سبک تکیه دارد.
- کشاورزی: اطراف سلیمانیه دشت‌های حاصلخیز و منابع آب مناسبی دارد. تولید گندم، جو، میوه و سبزیجات باعث شده که شهر علاوه بر تأمین نیاز داخلی، به دیگر مناطق عراق و حتی ایران صادرات داشته باشد. ایران می‌تواند با ارائه ماشین‌آلات کشاورزی، بذر و کود، بسته‌بندی محصولات و فناوری‌های نوین کشاورزی در این بخش شریک مناسبی برای عراق باشد.
- صنعت و ساختمان: ساخت‌وساز در سلیمانیه در سالهای اخیر رونق یافته است. پروژه‌های مسکونی، اداری و تجاری، بازار بزرگی برای مصالح ساختمانی، آهن‌آلات و تجهیزات فنی ایجاد کرده است که شرکت‌های ایرانی می‌توانند در آن حضور فعال داشته باشند.
- گردشگری:کوه‌ها، رودخانه‌ها، آبشارها و میراث تاریخی سلیمانیه، این شهر را به مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. گردشگری طبیعت، تاریخی و حتی درمانی در این شهر می‌تواند زمینه همکاری اقتصادی با ایران باشد؛ مثلاً برگزاری تورهای مشترک و سرمایه‌گذاری در هتل‌ها و رستوران‌ها، یکی از نمونه‌های همکاری در حوزه گردشگری بین ایران و عراق است.
- خدمات و تجارت: با توسعه مناطق صنعتی و تجاری، شرکت‌های کوچک و متوسط در سلیمانیه فرصت‌های فراوانی برای صادرات و واردات کالا دارند. این شهر به دلیل ثبات نسبی و امنیت بهتر، مورد توجه تاجران ایرانی برای عرضه محصولات و خدمات خود قرار گرفته است.
همکاری ایران و سلیمانیه
ایران و سلیمانیه روابط اقتصادی دیرینه‌ای دارند. مرزهای استان‌های کرمانشاه و ایلام با اقلیم کردستان، مسیرهای اصلی تجارت زمینی دارند. روزانه صدها کامیون کالاهای ایرانی، از مصالح ساختمانی و مواد غذایی گرفته تا لوازم خانگی و دارو، از طریق مرزهای این دو استان وارد سلیمانیه می‌شوند.
فرصت‌های همکاری شامل موارد زیر است:
- صادرات کالا: مواد غذایی، مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، دارو و تجهیزات پزشکی.
- سرمایه‌گذاری مشترک: ایجاد شهرک‌های صنعتی و کلینیک‌های درمانی و همینطور سرمایه‌گذاری در هتل و گردشگری.
- خدمات مهندسی و پیمانکاری: مشارکت در پروژه‌های ساختمانی و توسعه زیرساخت‌ها.
- گردشگری درمانی و پزشکی: توسعه کلینیک‌ها و مراکز تخصصی برای جذب بیماران اقلیم به ایران و بالعکس.
